Türkiye çalışma mevzuatı ve sendikacılık tarihinin incelenmesinde göz önünde bulundurulması gereken önemli bir nokta, işyerlerinin hangi işkolunda olduğunu belirleyen düzenlemedir. Bu düzenleme, hangi işyerlerindeki işçilerin birlikte örgütlenebileceğini belirlemektedir. Bu konu 1963 yılına kadar önemli bir sorun oluşturmamışken, 1963-1983 döneminde ve 1983 yılından sonra sendikalar arasında anlaşmazlıklara, bazı sendikaların büyümesine, bazı sendikaların ise iyice küçülmesine yol açmıştır. TÜMTİS Sendikası’nın tarihi işkollarının yeniden düzenlenmesiyle değişmiştir. Genel-İş’in Türk-İş’ten ayrılmasında işkolları sorunu da rol oynamıştır. Siyasal müdahale araçlarından biri, İşkolları Yönetmeliğinin Çalışma Bakanlığı tarafından çıkarılan ek yönetmeliklerle değiştirilmesidir. Ayrıca, bu çalışmanın kapsamına alınmayan işkolu tespitleri sorunu vardır. Çalışma Bakanlığı’nın bu alanda bir dönem fiilen kullandığı ve daha sonra iptal edilen yetki de sendikalar üzerinde bir baskı aracı olarak kullanılmıştır. Türkiye’de çalışma mevzuatının gelişmesi ve  işçi sınıfı ve sendikacılık tarihinin 1963-1980 dönemini anlama çabasında, İşkolları Yönetmeliği ihmal edilmemelidir.

1947-1963 DÖNEMİNDE İŞKOLLARI

20.2.1947 tarihinde kabul edilen 5018 sayılı İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkında Kanun’un 1. maddesi, “Aynı iş kolunda veya bu iş kolu ile ilgili işlerde çalışanların yardımlaşmaları ve ortak menfaatlerini korumaları ve temsil etmeleri amaçlariyle kendi aralarında kurabilecekleri dernekler işçi sendikalarıdır,” düzenlemesini getiriyordu. Ayrıca, bu Yasa’ya göre meslek sendikalarının kurulabilmesi, işkolları sorununu daha karmaşık bir duruma sokuyordu.

5018 sayılı Kanunun Uygulanma Şeklini Gösteren Talimat ise bu konuda aşağıdaki açıklamayı getiriyordu (M.6):

“Sendika kuracak olanların aynı iş kolunda çalışmaları gerekmektedir. Bunun neticesi olarak mesela kömür işlerinde çalışanlarla mensucat işlerinde çalışanların birleşerek bir sendika kurmalarına kanunen imkan bulunmadığı anlaşılır.

“Aynı iş kolunda çalışanlarla bu iş kolu ile ilgili işlerde çalışanların da bir araya gelerek sendika kurmalarını kanun kabul etmiş bulunmaktadır. Bu sebeple mesela iplik işlerinde çalışanlarla dokuma işlerinde çalışanların beraberce sendika kurmalarına mani bulunmadığı halde kömür işçileriyle dokuma işçilerinin birleşerek bir sendika kurmalarına cevaz yoktur.

“Başka başka sanayi şubelerinde birbirinden ayrı iş kollarında çalışan fakat aynı meslekten olan işçiler de mensup oldukları iş kolu itibariyle bir sendika kurabilirler. Mesela dokuma, kömür sanayiinde çalışan marangozlar aralarında birleşerek marangozlar sendikası kurabilirler.” (Saymen, F.H., Sistematik Türk İş Hukuku Mevzuatı (Yenilenmiş 2. Bası), İstanbul, 1953, s.762-3)

Yasa’nın 7. maddesi, ilgili hükmün ihlali durumunda, söz konusu sendikanın, “mahkeme karariyle, üç aydan bir seneye kadar geçici veya devamlı olarak kapatılacağı”nı belirtiyordu. Talimat ise, “aynı iş kolunda veya bu iş koluyla ilgili iş kolunda çalışmıyanların kurdukları sendikalar (…) mahkeme karariyle üç aydan bir seneye kadar geçici veya devamlı olarak kapatılır” düzenlemesini getiriyordu (M.23).

Çalışma Bakanlığı, 21.10.1954 günlü ve 13 sayılı genelgesiyle, bu konuda verilecek kararlarda yolgösterici olması amacıyla, iktisadi faaliyetlerin beynelmilel tasnifini yayınladı.

274 SAYILI SENDİKALAR KANUNUNDA İŞKOLLARI YÖNETMELİĞİ

274 sayılı Sendikalar Yasası 24.7.1963 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girdi. Yasanın 9. maddesi bu konuda bir yönetmeliğin çıkarılmasını öngörüyordu. Yönetmelik çıkarma ve değiştirme yetkisinin Çalışma Bakanlığı’na verilmesi, siyasi baskının yolunu açtı. Bakanlık, yönetmelik çıkarma yetkisini aşarak, işyerlerinin hangi işkoluna girdiğini de belirlemeye başladı. Bu uygulama 1972 yılında Danıştay tarafından kaldırıldı. 274 sayılı Sendikalar Yasası’nın 9/3. maddesi şöyleydi:

“İşkolları ve bunların birbirleriyle ilgili olanları, Çalışma Bakanlığınca yapılacak bir yönetmelikle tesbit olunur. Bu yönetmelik, milletler arası normlar dikkate alınarak hazırlanır. Çalışma Bakanlığı, yönetmeliği hazırlarken, Yüksek Hakem Kurulunun, en çok işçi mensubu olan işçi konfederasyonu ile en çok işveren mensubu olan işveren konfederasyonunun -yoksa- Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliğinin istişari mütalaalarını alır. Bu mütalaaların, talep tarihinden itibaren en geç on gün içinde verilmesi gereklidir.

“Bu yönetmeliğe göre, herhangi bir işkoluna dahil olmayıp bu kanuna göre sendika kurmak ve sendikalara üye olmak hakkına sahibolanlar, genel hizmet işkoluna dahil sayılırlar. Genel hizmet işkolu, ayrı bir işkolu olarak itibar olunup, diğer bütün işkollariyle ilgili sayılır.

“Bu yönetmelik aleyhinde veya bu yönetmeliğin uygulanması ile ilgili işlemler aleyhinde, Danıştay’da açılacak iptal davaları, iki ay içinde karar bağlanır.”

Çalışma Bakanlığı, ilgili kuruluşlara 26.7.1963 tarihinde gönderdiği yazıda, 34 işkolundan oluşan bir yönetmelik taslağı göndererek, 15 gün içinde görüş istedi (Çalışma Bakanlığı’nın 26.7.1963 gün ve 1037-2/9743 sayılı yazısı). Yönetmelik taslağında belirtilen işkolları şunlardı:

1. Tarım, hayvancılık, orman işleri; 2. Avcılık, balıkçılık; 3. Madencilik; 4. Petrol; 5. Gıda (içki hariç) sanayii; 6. Şeker sanayii; 7. İçki ve tütün sanayii; 8. Dokuma sanayii; 9. Deri ve kundura sanayii; 10. Ağaç ve mobilya sanayii; 11. Kağıt sanayii; 12. Matbaacılık; 13. Lastik, kauçuk sanayii; 14. Ecza ve kimya sanayii; 15. Metalden gayri maden sanayii; 16. Cam sanayii; 17. Çimento sanayii; 18. Metal imalatı; 19. Madeni eşya imalatı; 20. İnşaat; 21. Elektrik, gaz, buhar, su; 22. Ticaret, banka, sigorta; 23. Kara nakliyeciliği; 24. Demiryolu nakliyatı; 25. Deniz nakliyatı; 26. Hava nakliyatı; 27. Ardiye ve antrepoculuk; 28. Ulaştırma ve muhabere; 29. Genel işler; 30. Sağlık; 31. Otel, lokanta, eğlence; 32. Büro ve teknik bürolar; 33. Çamaşırhane, ütü, boya, temizlik işleri; 34. Gazeteciler.

Görüşler alındıktan sonra İşkolları Yönetmelik taslağında bazı değişiklikler yapıldı ve Yönetmelik, “Sendikaların İşkolları Yönetmeliği” adıyla 22.8.1963 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girdi. İlk Yönetmelik’te işkolları şu şekilde belirleniyordu:

1. Tarım, hayvancılık, orman işleri; 2. Avcılık, balıkçılık; 3. Madencilik; 4. Petrol; 5. Gıda (içki ve tütün dahil) sanayii; 6. Şeker sanayii; 7. Dokuma sanayii; 8. Deri ve kundura sanayii; 9. Ağaç ve mobilya sanayii; 10. Kağıt sanayii; 11. Matbaacılık; 12. Lastik, kauçuk, plastik sanayii; 13. Ecza ve kimya sanayii; 14. Metalden başka maden sanayii; 15. Cam sanayii; 16. Çimento sanayii; 17. Her türlü metal imalatı; 18. Gemi yapımı ve onarımı; 19. Yapıcılık; 20. Karayolları yapım, onarım, bakımı; 21. Enerji sanayii; 22. Ticaret; 23. Banka, sigorta; 24. Kara taşıtmacılığı; 25. Demiryolları taşımacılığı; 26. Deniz taşıtmacılığı; 27. Hava taşıtmacılığı; 28. Ardiye ve antrepoculuk; 29. Haberleşme; 30. Genel işler; 31. Sağlık; 32. Otel, lokanta, eğlence; 33. Büro, teknik büro; 34. Çamaşırhane, ütü, boya; 35. Gazetecilik; 36. Milli savunma. (Çalışma Bakanlığı, Sendikaların İş Kolları Yönetmeliği ve Mesleklerin Beynelmilel Tasnifindeki Bölüm ve Büyük Guruplarla Dört Rakkamlı Kodlar, Ankara, 1963)

Sendikaların İşkolları Yönetmeliği, 1 ve 2 sıra numaralı, 5 ve 6 sıra numaralı, 14, 15, 16 ve 19 sıra numaralı, 22, 23 ve 33 sıra numaralı, 11 ve 35 sıra numaralı, 24, 25, 26 ve 27 sıra numaralı, 4 ve 13 sıra numaralı işkollarını birbiriyle ilgili işkolları olarak belirleyip, bu ilgili işkollarında kurulu işyerlerinde çalışan işçilerin aynı sendikada örgütlenmelerine izin veriyordu. Ayrıca, “bir işyerinde yürütülen esas işe yardımcı olarak yürütülen işlerde çalışan işçiler asıl işin dahil olduğu işkolundan sayılırlar; bu gibi işçiler kendi mesleklerinin asıl iş olarak yürütüldüğü işyerlerinin dahil bulunduğu işkollarındaki sendikalara da girebilirler” düzenlemesi de getiriliyordu.

“Sendikaların İşkolları Yönetmeliği,” Toprak Mahsulleri Sanayii İşçileri Sendikası tarafından, Yüksek Hakem Kurulu’nun istişari mütalaası alınmadan yayınladığı gerekçesiyle açılan dava sonucunda, Danıştay Dava Daireleri’nin 28.2.1964 gün ve 1964/204 esas 1964/62 karar sayılı kararı ile şekil bakımından iptal edildi.

Yüksek Hakem Kurulu konuyu görüşmek üzere 30.4.1964 günü toplandı. Yüksek Hakem Kurulu, Sendikaların İşkolları Yönetmeliğinde çeşitli değişiklik önerileri getirdi. Bu önerilere büyük ölçüde uyularak, Sendikaların İşkolları Yönetmeliği 11.8.1964 günlü Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girdi. Bazı değişikliklerle 1971 yılına kadar yürürlükte bulunan bu Yönetmelik şöyleydi:

1. Tarım ve hayvan yetiştirme, ormancılık ve tomrukçuluk.
2. Avcılık ve av hayvanlarının üretilmesi, balıkçılık, süngercilik vesair deniz ürünlerinin çıkarılması.
3. Kömür madenciliği, metal cevherleri madenciliği, taş, kil, kum ocakları ve madenlerden gayri maddelerin topraktan çıkarılması, kömür mamulleri imalatı (maden arama dahil).
4. Ham petrol vesair akaryakıtları ve tabii gaz tasfiyehaneleri ve petrol mamulleri sanayii, akaryakıt depo ve istasyonları, akaryakıt nakli ve satışı (pipe-line ve petrol arama dahil).
5. Gıda maddeleri imalatı sanayii, insanların istihlakine mahsus gıda maddelerinin imali, her çeşit hayvan, kümes ve av hayvanları kesilmesi ve temizlenmesi, ambalajlanması, mezbahalar ve etten mamul gıda maddeleri imalatı; sütten mamul maddelerin imali, hayvani ve nebati yağ sanayii (sabun sanayii dahil), her nevi gıda maddelerinin konserve yapılması ve saklanması, değirmende öğütülmüş maddeler imali, ekmekçilik, pastacılık, börekçilik ve her nevi un ve unlu maddelerden yiyecek imali, kakao, çikolata, şekerleme ve benzeri maddeler imali, kakao, kahve, tuz öğütülmesi ve çay yaprakları üzerinde yapılan ameliyeler ve benzeri işler, yem sanayii, maya imalatı, içki ve tütün sanayii; imbikten geçirilmiş alkollü içkiler, şaraplar, likörler, malt likörleri, hafif içkiler, karbon hamızı ile meydana getirilmiş içeceklerin imali, tasfiyesi, karıştırılması, imbikten geçirilmesi, tahammur ettirilmesi, bira fabrikaları, alkolsüz içkiler (gazoz, meyva suları ve benzerleri), sigara, puro, pipo, enfiye, çiğnenen tütün gibi mamullerin imalatı, tütünün ayıklanması, kurutulması gibi tütün sanayii ile ilgili imalat ve maniplasyon işleri, yaprak tütün işleme ve bakım evleri.
6. Şeker sanayii.
7. Her çeşit dokuma sanayii, giyecek eşya sanayii, hazır dokuma eşya imalatı (trikotaj), iplik sanayii ve çırçır sanayii (idrofil pamuk imalatı dahil), çamaşırhaneler, ütü, kola, boyama ve temizleme işleri.
8. Kundura sanayii, deri ve deri mamulleri ve deri giyecek eşya (saraciye) imalatı ve debagat işyerleri, kürkçülük, tutkal sanayii ve bağırsak işleme yerleri.
9. Ağaç ve mantar mamulleri, mobilya imalatı, doğrama ve bıçkıcılık sanayii, kereste fabrikaları, her çeşit suni tahta ve benzeri imalatı.
10. Kağıt, kağıt mamulleri ve selüloz sanayii.
11. Matbaacılık, neşriyatçılık, klişecilik (basın teknisyenleri).
12. Suni ve  tabii lastik, kauçuk, plastik, bakalit, linolyum, suni muşamba ve benzeri sanayii ve bu maddelerden inşaat, elektrik ve sıhhi malzeme, ev eşyası ve her çeşit eşya imalatı.
13. Ecza ve kimya sanayii: (boya sanayii ve atom sanayii dahil), pil ve batarya ve akümülatör sanayii (azot sanayii dahil).
14. Metaldan başka maden sanayii: Her çeşit toprak ve seramik sanayii ile çömlek, çini imalatı ile inşaat malzemesi vesair malzeme imalatı, ateş tuğlası, tuğla ve kiramit sanayii, seramik ve fayans sanayii.
15. Cam ve camdan mamul eşya sanayii.
16. Çimento sanayii.
17. Her türlü metal imalatı: (Demir, bakır, krom vesair maden cevherlerinin ve bunların halitalarının izabesi, tasfiyesi, haddelenmesi, çekilmesi, dökülmesi ve şekillendirilmesi), çelik sanayii, madeni eşya imalatı, makine imalatı, elektrik makine ve cihazleri ve aletleri ve madeni nakil vasıtaları imalatı ve onarımı, sair madeni eşya ve malzeme imalatı.
18. Gemi yapımı ve onarımı.
19. Yapıcılık: Her çeşit bina, yol, köprü, baraj, demiryolu, tünel, metro, kanalizasyon, liman, dalgakıran, havuz, istihkam, hava meydanı, dekovil hattı, tramvay hattı, spor sahaları inşaatı gibi yapıcılık işleri ve bunlarla ilgili ve bunları tamamlayıcı işler.
20. Kamu sektörünce yapılan yol yapım, onarım ve bakımı.
21. Enerji sanayii: Elektrik, gaz, su istihsal, toplama, taşıma ve dağıtım işleri.
22. Toptan ve perakende ticaret, her çeşit sınai, zirai ve hayvani maddelerin ve ürünlerin toptan ve perakende alım ve satım işleri.
23. Banka ve diğer mali müesseseler: Bankalar, para ve ticaret borsaları, sigortalar ve her çeşit mali müesseseler, kredi kooperatifleri, kredi esham ve tahvilat komisyoncuları.
24. Kara taşıtmacılığı motorlu ve motorsuz taşıt işleri (otobüs, kamyon, tramvay, tünel ve sürücülük işleri).
25. Demiryolları taşıtmacılığı: Demiryolları ve buna bağlı işyerlerinde görülen işler.
26. Deniz taşıtmacılığı: Gemi ve benzeri ile her türlü insan, eşya ve hayvan taşıtmacılığı ile bunlara bağlı deniz işleri.
27. Hava taşıtmacılığı: Havacılığın yer üstü işleri dahil.
28. Ardiye ve antrepoculuk: Antrepolar, ardiyeler, soğuk hava depoları, umumi mağazalar, silolar ve buralarda yapılan her türlü yükleme ve boşaltma işleri, liman, istasyon ve iskelelerde yapılan yükleme ve boşaltma işleri, ambarlama ve depolama işleri.
29. Haberleşme: Posta, telefon, telgraf, radyo, televizyon işleri ve hizmetleri (imalat hariç).
30. Ayrıca işkolu gösterilmemiş olan veya yerinde sendika bulunmayan devlet, belediye, özel idare hizmetleri: Çöp, kanalizasyon, drenaj, itfaiye vesair gibi her çeşit kamu hizmetleri ve görevleri.
31. Her çeşit sağlık hizmetleri: Hastaneler, sanatoryumlar, bakım ve dinlenme evleri, doğum ve çocuk bakım evleri, doktor muayenehaneleri, klinikler gibi sıhhi tedavi müesseseleri, diş klinikleri ve hayvan bakım evleri, röntgen muayenehaneleri ve benzerleri.
32. Otel, pansiyon, lokanta, büfe, pastahane, kahvehane gibi yatma, istirahat veya yemek yerleri ile sinema ve tiyatrolar, hayvanat bahçeleri, sirkler, parklar, plajlar gibi eğlence yerleri, yüzme havuzları, stadyum, hipodrum, tenis, golf sahaları gibi açık ve kapalı spor yerleri, hamamlar, kaplıcalar dahil.
33. Her çeşit büro ve teknik bürolar, yazıhane, avukat ve mali müşavirler, emlak komisyoncuları, iş takip büroları ve benzeri müesseselerde görülen işlerle, dernekler, noterler, ticaret ve sanayi odaları ile benzeri işçi ve işveren teşekkülleri.
34. Sahne, perde ve benzeri temsil sanatkarı: Müzik, resim, heykeltraşlık, dekorasyon, edebiyat ve benzeri güzel sanatlarla ilgili işler.
35. Basın mensupları (gazeteciler) ve her çeşit neşriyat işlerinde çalışanlar.
36. Milli savunma ile ilgili askeri işyerleri (uluslararası ve yabancı askeri işyerleri dahil).

Yönetmelik, 1 ve 2 sıra numaralı, 14 ve 16 sıra numaralı, 22, 23 ve 33 sıra numaralı, 11 ve 35 sıra numaralı, 24, 25, 26 ve 27 sıra numaralı ve 4 ve 13 sıra numaralı işkollarını birbiriyle ilgili kabul etti. Böylece, eski düzenlemeden farklı olarak, gıda ve şeker işkollarının birlikte örgütlenebilmesi ve cam ile yapıcılık işkollarının metalden başka maden sanayii ve çimento sanayii işkolları ile birlikte örgütlenebilmesi olanaklarını ortadan kaldırdı.

Birinci ve ikinci yönetmeliklerde sendikaları rahatsız eden bir düzenleme, “bu gibi işçiler kendi mesleklerinin asıl iş olarak yürütüldüğü işyerlerinin dahil bulunduğu işkollarındaki sendikalara da girebilirler” hükmüydü (Birinci Yönetmelik, M.8; İkinci Yönetmelik, M.7). Yüksek Hakem Kurulu’nun 30.4.1964 günlü toplantısında, Halil Tunç ve diğer işçi temsilcileri, bu bölümün yönetmelikten çıkarılmasını istemişler, ancak başarılı olamamışlardı.

Sendikaların İşkolları Yönetmeliği’nin 7. maddesi 3.1.1967 günlü Resmi Gazete’de yayınlanan bir kararla yürürlükten kaldırıldı. Böylece, Türk-İş’in karşı olduğu hüküm kalktı; ancak bu maddenin birinci bendi de (“Bir işyerinde yürütülen esas ise yardımcı olarak yürütülen işlerde çalışan işçiler asıl işin dahil olduğu işkolundan sayılırlar”) iptal edilmiş oldu. Halbuki sendikaların böyle bir niyeti yoktu. Bu sakıncalı durum, 24.1.1967 günlü Resmi Gazete’de düzeltildi. Maddenin birinci bendi korundu. Ayrıca demiryolu taşıtmacılığı işkolu şöyle değiştirildi:

“25. Demiryolu taşıtmacılığı: Demiryolu taşıtmacılığı ve buna bağlı işler (liman hizmetleri münhasıran 28 sıra numaralı işkoluna girdiğinden bu işler hariç olmak üzere, cer, yol, hareket, fabrikalar, tesisler, matbaalar, gar ve istasyonlar, dikimevleri, demiryolu taşıtmacılığına ait malzemelerin muhafazasına mahsus mağazalar ile ilgili işler, imalat onarım gibi sair işler).

Danıştay 8. Dairesi, 967/1675 sayılı kararıyla, Elektrik İşleri Etüd İdaresi’nin enerji işkolunda olması gerektiğini belirtti.

İşkolları Yönetmeliği’nin 28. maddesi, Danıştay genel kurulunun 964/1993 sayılı kararı doğrultusunda 17.10.1968 günlü Resmi Gazete’de yayımlanan ek yönetmelikle değiştirildi ve “silolar” da bu işkoluna alındı. 27.10.1967 günlü Resmi Gazete’de yayımlanan değişiklikle “Toprak Mahsulleri Ofisi” de bu işkoluna eklendi. Danıştay 8. Dairesi, 7.10.1968 tarihli kararıyla, yönetmelikteki değişiklikler için de işçi ve işveren temsilcilerinin ve Yüksek Hakem Kurulu’nun görüşünün alınması zorunluluğundan hareketle, 27.10.1967 günlü değişikliği iptal etti. 28 no.lu işkolunun içeriğindeki değişikliklerin altında yatan sendikalararası anlaşmazlık ve çekişmeler ve Türk-İş’in tavrı konusunda bkz. Likat-İş, 3. Genel Kurulu Çalışma Raporu (24.3.1969), s.93-109.

8 Ocak 1969 günlü Resmi Gazete’de yayımlanan ek yönetmelikle, 28 no.lu işkolu aşağıdaki biçimde düzenlendi:

“Ardiye, antrepoculuk: Antrepolar, ardiyeler, soğuk hava depoları, umumi mağazalar, bilumum hububat siloları ve buralarda her türlü yükleme ve boşaltma işleri (Değirmenler ve afyon maniplasyon işleri hariç olmak üzere Toprak Mahsulleri Ofisinin fiiliyatta esas işi silolama ve depolama işleri olduğundan Ofisin bütün işyerlerinde görülen işler), liman hizmetleriyle iskelelerde yapılan yükleme ve boşaltma işleri, ambarlama ve depolama işleri (demiryolu taşıtmacılığına ait istasyonlarda yükleme, boşaltma, ambarlama ve depolama işleri hariç).

30.7.1969 günlü Resmi Gazete’de yayımlanan ek yönetmelikle 28 no.lu işkoluna, “Umumi Mağazalar” ibaresinden sonra şu işler eklendi: “Silolar ve ambarların işletilmesi işleri ve bunlarla ilgili ve bunları tamamlayıcı işler.”

Bu ek yönetmelik ile, 22, 23, 28 ve 33 sıra numaralı işkolları birbirleriyle bağlantılı kabul edildi.

28.2.1970 günlü Resmi Gazete’de yayımlanan ek yönetmelikle 7 no.lu işkolu şu biçimde değiştirildi: “Her çeşit dokuma sanayii, giyecek eşyası sanayii, hazır dokuma eşya imalatı (trikotaj), iplik sanayii (sun’I ve sentetik elyaf işleri dahil), çırçır sanayii (idrofil pamuk imalatı dahil), çamaşırhaneler, ütü, kola, boyama ve temizleme işleri.”

274 sayılı Sendikalar Yasası’nın 29.7.1970 gün ve 1317 sayılı Yasa ile değiştirilen 9. maddesi 4. bendi:

“İşkolları Çalışma Bakanlığınca yapılacak bir yönetmelikle tesbit edilir. Bu yönetmelik uluslararası normlar ve işçilerin Türkiye’de mevcut sendikalaşma durumları gözönüne alınarak hazırlanır. Çalışma Bakanlığı yönetmeliği hazırlarken Yüksek Hakem Kurulunun en çok işçiyi temsil eden işçi konfederasyonu ile en çok işvereni temsil eden işveren konfederasyonunun istişari düşüncelerini alır. Bu düşüncelerin talep tarihinden itibaren en geç 10 gün içinde verilmesi gereklidir.

“İşkolları Yönetmeliğinde yer almamış olup da bu kanuna göre sendika kurmak ve kurulan bu sendikalara üye olmak hakkına sahip olanlar Genel Hizmet İşkoluna dahil sayılırlar. Ayrıca belediye hizmetlerinden hangilerinin bu işkoluna gireceği İşkolları Yönetmeliği ile tesbit edilir.

“Bu yönetmelik veya yönetmeliğin uygulanmasıyla ilgili işlemler aleyhinde Danıştay’da açılacak iptal davaları 2 ay içinde karara bağlanır.”

Yeni “İş Kolları Yönetmeliği” 17.10.1971 günlü Resmi Gazete’ de yayınlanarak yürürlüğe girdi. Bu Yönetmelikte bazı değişiklikler yapılmıştı. Ancak asıl önemlisi, 1971-1975 döneminde bu Yönetmelikte yapılan bazı değişikliklerdir. Bu değişiklikler, Türkiye sendikacılık hareketini önemli ölçüde etkiledi.

17.10.1971 günlü İş Kolları Yönetmeliği’nde belirtilen işkolları aşağıda sunulmaktadır.

1. Tarım ve ormancılık: Tarım ve hayvan yetiştirme, ormancılık ve tomrukçuluk, her türlü teraslama işleri, tarım ve bahçıvanlık okulları hizmetleri.
2. Avcılık ve balıkçılık: Avcılık ve av hayvanlarının üretilmesi, balıkçılık, süngercilik vesair deniz ürünlerinin çıkarılması.
3. Madencilik; Kömür madenciliği, metal cevherleri madenciliği, taş, kil, kum ocakları, tuzlalar (kaya tuzları dahil) ve metallerden başka madenlerin topraktan çıkarılması, kömürden yapılan maddelerin yapımı (maden arama dahil).
4. Petrol: Ham petrol vesair akaryakıtlar ve tabii gaz tasfiyehaneleri ve petrol mamulleri sanayii, akaryakıt depo ve istasyonları, akaryakıt taşınması ve satışı (pipe-line ve petrol arama dahil).
5. Gıda sanayii: Gıda maddeleri yapımı sanayii, insanların tüketimine mahsus gıda maddelerinin yapımı, her türlü hayvan, kümes ve av hayvanları kesilmesi ve temizlenmesi, paketlenmesi, mezbahalar ve etten yapılan gıda maddeleri yapımı, sütten yapılan maddelerin yapımı, hayvansal ve bitkisel yağ sanayii (sabun sanayii dahil), her nevi gıda maddelerinin konserve yapılması ve saklanması, değirmende öğütülmüş maddeler yapımı, ekmekçilik ve her nevi un ve unlu maddelerden yiyecek yapımı, kakao, çikolata, şekerleme ve benzeri maddeler yapımı, kakao, kahve, tuz öğütülmesi ve çay yaprakları üzerinde yapılan işlemler ve benzeri işler, yem sanayii, maya yapımı, içki ve tütün sanayii, damıtılmış alkollü işçiler, şaraplar, likörler, malt likörleri, hafif içkiler, karbon asiti ile yapılmış içeceklerin yapımı, arıtılması, karıştırılması, damıtılması, mayalandırılması, bira fabrikaları, alkolsüz içkiler (gazoz, meyve suları ve benzerleri), sigara, puro, pipo, enfiye, çiğnenen tütün ve benzerlerinin yapımı, paketlenmesi ve taşınması, tütünün ayıklanması, kurutulması gibi tütün sanayii ile ilgili yapım ve işleme işleri.
6. Şeker: Şeker sanayii.
7. Dokuma: Her türlü dokuma sanayii, giyecek eşyası sanayii, hazır dokuma eşyası yapımı (trikotaj), iplik sanayii (suni ve sentetik elyaf işleri dahil), çırçır sanayii (idrofil pamuk yapımı dahil), çamaşırhaneler, ütü, kola, boyama ve temizleme işleri.
8. Deri: Kundura sanayii, deri ve deriden yapılan her türlü eşya (saraciye) yapımı ve debagat işleri, kürkçülük, tutkal sanayi ve bağırsak işleme işleri.
9. Ağaç: Ağaç ve mantardan yapılan eşya, mobilya yapımı, doğrama ve bıçkıcılık sanayii, kereste fabrikaları, her türlü suni tahta ve benzeri yapım işleri.
10. Kağıt: Kağıt, kağıttan yapılan her türlü eşya ve selüloz sanayii.
11. Basın: Basın (gazetecilik), her türlü basımevi, yayın ve klişe işleri, kağıt ve madeni para basım işleri.
12. Lastik: Yapma ve doğal lastik ve kauçuk, plastik, bakalit, linolyum, muşamba ve benzeri sanayii ve bu maddelerden yapı, elektrik, sıhhi malzeme, ev eşyası ve her türlü eşya yapım işleri.
13. Kimya: Ecza ve kimya sanayii (boya sanayii ve atom sanayii dahil), pil, batarya ve akümülatör sanayii (azot sanayii dahil).
14. Çimento ve toprak: Metalden başka maden sanayii, çimento sanayii, her türlü toprak ve seramik sanayii ile çömlek, çini (fayans) yapımı ve çimento, alçı, taş, toprak kullanılarak yapılan yapı malzemesi ve diğer gereç yapımı, ateş tuğlası, tuğla ve kiremit sanayii, lüle taşı işlenmesi ile bu işkoluna ait ham madde ocaklarında yapılan işler.
15. Cam: Cam ve camdan yapılan eşya sanayii.
16. Metal: Metal yapımı, her türlü maden cevherlerinin ve bunların alaşım ve karışımlarının ergitilmesi, arıtılması, haddelenmesi, çekilmesi, dökülmesi ve şekillendirilmesi, çelik sanayii, madeni eşya yapımı, makina yapımı, elektrik makina ve aygıt ve araçlarının (deniz, demir ve hava yolları madeni taşıma araçları hariç) ve diğer madeni taşıtların yapımı ve onarımı ve başka madeni eşya ve gereç yapımı, kurma (montaj) sanayii.
17. Gemi: Her türlü deniz araçları yapımı, onarımı ve gemi bozma tezgahlarında yapılan işler.
18. Yapı: Yapıcılık, her çeşit bina, ihale suretiyle veya özel kesimce yaptırılan köprü, baraj, demiryolu, tünel, metro, kanalizasyon, liman, dalgakıran, havuz, istihdam, hava alanı, dekovil ve tranvay yolu, spor alanları yapımı gibi yapıcılık işleri.
19. Yol: Her türlü yol ve kamu kesimince yapılan köprü, baraj, tünel, metro, kanalizasyon, liman, dalgakıran, havuz, istihkam, havaalanı, tranvay yolu, spor alanı yapımı ve bunların etüd, proje, araştırma ve benzeri hizmetleri ile bakım onarım işleri.
20. Enerji: Elektrik, havagazı, su, ısı üretimi, toplanması, arıtılması, kullanılır ve yararlanılır hale getirilmesi, iletim ve dağıtımı işleri, bu amaçla tesis ve tebekeler kurulması, işletilmesi, korunması, bakımı, onarımı ile ilgili etüd, proje, araştırma ve benzeri işler.
21. Ticaret, büro ve eğitim: Ticaret borsaları, her türlü mali kuruluşlar, ticaret ve sanayi odaları, birlikleri, kooperatifler, kredi esham ve tahvil borsaları, her türlü büro ve benzeri kuruluşlar ile dernekler, noterler, işçi ve işveren kuruluşları ve eğitim kurumları, her türlü sınayi, tarımsal, kimyasal ve hayvansal maddelerin alımı ve satımı işleri.
22. Banka ve sigorta: Bankalar ve sigorta şirketleri, banka ve sigorta birlikleri, para borsalarında yapılan işler.
23. Kara taşıtmacılığı: Demiryolu dışında motorlu ve motorsuz her türlü kara taşıtmaları ile yük veya yolcu taşıma ve bunlarla ilgili depolama ve ve sürücülük işleri, kara taşıt araçları için terminal, garaj, bakım, ikmal ve onarım park yerlerinde yapılan işler (deniz ve demiryolu anbarlarında yapılan işler hariç).
24. Demiryolu taşıtmacılığı: Demiryolları ve bağlı işyerlerinde görülen her türlü işler.
25. Deniz taşıtmacılığı: Gemi ve benzeri deniz taşıtlarıyla insan ve her türlü eşya ve hayvan taşınması ile bunlara bağlı deniz işlerinde çalışan 854 sayılı Kanuna tabi gemi adamları ve gemi adamı ehliyetini haiz kimselerin ve şehir hatları iskelelerinde çalıştırılan iskele görevlilerinin yaptığı işler.
26. Hava taşıtmacılığı: Hava ve havacılığın yer üstü işleri ve uçakla ilaçlama işleri, havacılıkla ilgili her türlü eğitim ve yetiştirme işleri.
27. Ardiye ve antrepoculuk: Antrepolar, ardiyeler, soğuk hava depoları, umumi mağazalar ve buralarda yapılan her türlü ambarlama, depolama işleri, liman hizmetleri, iskelelerde yapılan yükleme, boşaltma, ambarlama ve depolama işleri (demiryolu taşıtmacılığına ait yükleme, boşaltma, ambarlama ve depolama işleri hariç).
28. Haberleşme: Haberleşme, posta, telefon, telgraf, radyo, televizyon işleri ve hizmetleri ve bu hizmetler için kamu idaresince kurulan her türlü yapım, bakım ve onarım işleri.
29. Sağlık: Hastaneler, sanatoryumlar, bakım ve dinlenme evleri,doğum ve çocuk bakım evleri, doktor muayenehaneleri, klinikler gibi sağlık tedavi kuruluşları, diş klinikleri, röntgen muayenehaneleri ve benzeri ile hayvan bakım evlerinde yapılan her türlü sağlık işleri.
30. Konaklama ve eğlence yerleri: Otel, pansiyon, lokanta, büfe, pastahane, kahvehane gibi konaklama, dinlenme ve yemek yerleri ile sinema, tiyatro ve her türlü eğlence yerleri, plaj, açık ve kapalı spor yerleri, hipodromlar, hamamlar, kaplıcalar, içmeler, yataklı ve yemekli vagonlar, hava alanları cateringleri ile turistik tesislerde yapılan işler ve pastacılık, börekçilik işleri.
31. Güzel sanatlar: Sahne, perde ve benzeri gösteri sanatları, müzik, resim, heykel, dekorasyon, edebiyat ve benzeri güzel sanatlarla ilgili işler.
32. Milli savunma: Milli savunma ve jandarma ile ilgili her türlü askeri işyerleri (uluslararası ve yabancı işyerleri dahil, subay, astsubay kulüpleri, gazinoları ve otelleri, orduevleri, askeri hastaneler ve okullar, askeri basımevlerinde yapılan işler.
33. Genel işler: Bu yönetmelikte yer almayan işlerde çalışıp da Sendikalar Kanununa göre işçi niteliğini taşıyanlar ile belediyelere bağlı işyerlerinden yapılan özel yasalarla kurulmuş su, elektrik, gaz, otobüs, tranvay, troleybüs, metro, tünel ve benzeri işler hariç her türlü işler.

Yönetmelik, 1 ve 2 sıra numaralı, 4 ve 13 sıra numaralı, 23, 24, 25 ve 26 sıra numaralı işkollarını birbiriyle ilgili kabul ediyordu.

Bu dönemde Çalışma Bakanlığı’nın bazı kararları “Bir işyerinin hangi işkoluna girdiğini tespit… konusunda 275 sayılı Yasada Çalışma Bakanlığına tanınmış kanuni bir yetki mevcut olmadığından” (972/3896 sayılı karar), Danıştay tarafından iptal edildi.

Bu yıllarda bu yönetmeliğin uygulanması konusunda Çalışma Bakanlığı bazı genelgeler yayımladı. Çalışma Genel Müdürlüğü’nün 16.1.1972, 17.2.1972, 19.10.1972, 21.6.1973, 30.1.1974, 9.7.1975 tarihli genelgeleri için bkz. Çalışma Bakanlığı, T.C.Çalışma Bakanlığı Genelgeleri (1 Ocak 1967-31 Mayıs 1978), Ankara, 1978, 472 s. ve Erol, A. – Can, M., 274 ve 275 sayılı Yasalara İlişkin Çalışma Bakanlığı Genelgeleri, İM-DER Yay., Ankara, 1977, 55 s.

7.2.1972 günlü Resmi Gazete’de yayınlanan Yönetmelikle, 11 no.lu basın işkolu bölündü, 33 no.lu gazetecilik işkolu oluşturuldu. Genel İşler işkolunun sıra numarası da 34 olarak değiştirildi.

“11. Basın ve yayın: Her türlü basın ve yayın işleri, bakımevlerinde yapılan işler, klişecilik, kağıt ve madeni para basım işleri.

33. Gazetecilik: 212 sayılı Kanuna göre gazeteci sayılanların Türkiye’de yayımlanan gazete ve mevkutelerde haber ve fotoğraf ajanslarında yaptıkları işler.”

7.2.1972 günlü Yönetmelik, daha önce belirtilenlere ek olarak, 11 ve 33 ile 21 ve 22 sıra no.lu işkollarını da birbiriyle ilgili olarak belirledi. Böylece, birbiriyle ilgili işkolları şöyle oldu: 1 ve 2; 4 ve 13; 11 ve 33; 21 ve 22; 23, 24, 25 ve 26.

28.9.1972 günlü Yönetmelikle, 18 sıra no.lu yapı ve 19 sıra no.lu yol işkolları birleştirilerek şu biçimi aldı: “18. İnşaat: Bina, yol, köprü, baraj, demiryolu, tünel, metro, kanalizasyon, liman, dalgakıran, havuz, istihdam, havaalanı, dekovil ve tramvay yolu, spor alanları yapımı gibi her çeşit yapıcılık işleri ile bunların etüt, proje, araştırma, bakım, onarım ve benzeri işler.”

Ancak, 17.10.1971 günlü Resmi Gazete’de yayınlanan İşkolları Yönetmeliği’nin 18 sıra no.lu yapı işkolunda ve 28.9.1972 günlü Resmi Gazete’de yayınlanan İşkolları Yönetmeliği’nin 18 sıra no.lu inşaat işkolunda yer alan “baraj yapımı”, Tes-İş Federasyonu tarafından açılan davalar sonucunda, ayrı ayrı iptal edildi (Danıştay 8. Dairesi’nin 16.4.1973 gün ve E.1972/272,K.1973/1704 sayılı kararı ve aynı Dairenin 3.7.1973 gün ve E.1972/5012,K.1973/2754 sayılı kararı). Bu kararla, baraj inşaatları tümüyle 20 sıra no.lu enerji işkolu kapsamına alındı. Danıştay 8. Dairesi’nin 5.12.1973 gün ve E.972/5070, K.973/3439 sayılı kararı ile “demiryolu” inşaatı da 18 no.lu işkolunun kapsamından çıkarıldı.

28.9.1972 günlü Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren Yönetmelikle 26 sıra no.lu hava taşımacılığı işkolu da şu biçimi aldı: “26. Hava taşımacılığı: Hava ve havacılığın yer üstü işleri ve uçakla ilaçlama işleri.”

28.9.1972 günlü Yönetmelik, genel işler işkolunu da değiştirdi. İşkolunun kapsamı aşağıdaki biçime dönüştü: “1580 sayılı Belediye Kanununun 15inci maddesinde yer alan hizmetlere ait olup belediye tüzel kişiliklerince doğrudan doğruya yapılan işler ile bu Yönetmelikte yer almayan işlerde çalışıp da Sendikalar Kanununa göre işçi niteliğini taşıyanlarca yapılan işler.”

Ancak bu kapsamın “1580 sayılı Belediye Kanununun 15inci maddesinde yer alan hizmetlere ait olup belediye tüzel kişiliklerince doğrudan doğruya yapılan işler”e ilişkin hükmü, Türkiye Birleşik Gıda Sanayii İşçileri Sendikası tarafından açılan dava sonucunda, Danıştay 8. Dairesinin 16.4.1973 gün ve E.1972/4631, K.1973/1705 sayılı kararıyla iptal edildi.

Danıştay 8. Dairesi, 27.11.1972 gün ve E.972/2069, 3896 ve K:972/336, 3897 sayılı kararıyla, İşkolları Yönetmeliğinin uygulanmasında Çalışma Bakanlığı’na yetki veren 8. maddeyi iptal etti (“M.8: Çalışma Bakanlığının, bir işin veya bir işyerinde yapılan işlerin hangi işkolunda sayılacağına yahut benzeri hususlara ilişkin olarak bu Yönetmeliğin uygulanmasına ait her çeşit işlemleri aleyhine Danıştay’da açılacak davalar 2 ay içinde karara bağlanır.”).

Genel işler işkolu 1974 yılı başlarında yeni bir değişiklik yaşadı. 17.2.1974 günlü Resmi Gazete’de yayınlanan yönetmelikle, genel işler işkolunun kapsamı genişletilerek aşağıdaki biçimi aldı: “Genel işler: Belediyelerin, 29 sıra numaralı sağlık işkoluna giren işleri dışındaki tüm belediye hizmetlerine ilişkin işler ile bu Yönetmelikte yer almayan işlerde çalışıp da Sendikalar Kanununa göre işçi niteliğini taşıyanlarca yapılan işler.”

Bu değişiklik, enerji ve kara taşımacılığı işkollarını önemli ölçüde etkiledi ve büyük tartışmalara yol açtı. (Bu değişikliğe Tes-İş’in tepkisi, ilgili yargı kararları ve ayrıntılı bilgi için bkz. Tes-İş, İş Kolları Yönetmeliği – Enerji İş Kolu, Ankara, 1975, 111 s.)

Türk-İş İcra Kurulu, 23.2.1974 tarihinde aşağıdaki açıklamayı yaptı:

“İşkolları Yönetmeliğinde yapılan değişiklik, bir yandan, 1946’dan beri çalışma hayatında faaliyet gösteren ve aynı zamanda Türk-İş’in kurucusu bir sendikayı ortadan kaldırırken, öbür yandan da kendi işkollarında, açık tarifi yapılan işlerde çalışmakta olan, hatta toplu sözleşmeleri bulunan işçileri belirli bir kuruluşa itmektedir.

“Çalışma Bakanı, yönetmeliği keyfi bir şekilde değiştirerek, işçilerin sendikalaşma eğilimini yok saymış, mevcut sendikalaşma durumunu yasal zorlamalarla yıkmak istemiştir. Bu durumun sonucu olarak, içinden çıkılmaz sendikal ve hukuki sorunların doğmasına da yol açmıştır…

“Türk sendikacılığı bu haksızlığa boyun eğmeyecek, işçilerin haklarını korumak için bütün yollara başvuracaktır.” (Türk-İş Haber Bülteni, 23.2.1974)

Nitekim bu girişimler yapıldı ve sonuç alındı. İşkolları Yönetmeliğinde 5.7.1975 günü yapılan değişiklikle, 34 no.lu genel işler işkolu aşağıdaki biçimi aldı. Ancak bu düzenleme Türk-İş’den bir ayrılmaya da yol açtı: “Genel işler: Belediyelerin, 20 sıra no.lu ‘enerji’, 23 sıra no.lu ‘kara taşıtmacılığı’ ve 29 sıra numaralı ‘sağlık’ işkollarına giren işleri dışındaki tüm belediye hizmetlerine ilişkin işler ile bu Yönetmelikte yer almayan işlerde çalışıp da Sendikalar Kanununa göre işçi niteliği taşıyanlarca yapılan işler.”

SONUÇ

İşkolları Yönetmeliği 1963-1980 döneminde sendikaların çalışmalarını önemli ölçüde etkiledi. Bu yönetmeliğin içeriğindeki değişikliklerin yanı sıra, işyerlerinin bulunduğu işkollarının belirlenmesi ve işyerinin asıl işi ve yardımcı işlerinin durumunun saptanması da birçok sorun çıkardı. Hükümetler, sendikal alana müdahalede dönem dönem işkollarının kapsamının belirlenmesini ve işyerlerinin bağlı bulunduğu işkolunun tespitini kullandı.